تاريخچه

مقدمه

يكى از دقيق‏ترين مباحث علوم قرآنى، بررسى تاريخى نگارش و تدوين قرآن است. هر مسلمانى علاقه‏ مند است با تاريخچه كتاب دينى خود آشنا گردد و از لابه ‏لاى مدارك و منابع موجود، ميزان توجه و اهتمام مسلمانان صدر اسلام و ياران پيامبر اكرم(ص) را به اين كتاب مقدس به دست آورد. براى مسلمان جالب است بداند قرآنى كه اكنون بى‏ هيچ تغيير و تحريفى در دست او قرار گرفته چه فراز و نشيبى را در بستر تاريخ پيموده است.
تاريخ به روشنى گواهى مى‏ دهد كه عرضه وحى آسمانى بر مردم با چنان استقبالى روبه‏ رو گرديد كه همگان را شگفت زده نمود. مسلمانان در دو زمينه حفظ و كتابت قرآن همه توان و امكاناتِ خويش را به كار گرفتند و با چنان شور و عشقى، پاى در اين عرصه گذاردند كه قلم از توصيف آن ناتوان است.

مرحله حفظ قرآن

در آغاز، پيامبر و ياران گرامى او به ضبط قرآن در سينه‏ها و حافظه‏ها، همت گماردند. عرب از اين نعمتِ خدادادى (حافظه قوى) در حدّ كمال برخوردار بود. آنها گرچه محروميّت‏ هاى فراوانى داشتند، در هوش و قوّت حافظه سرآمد روزگار خويش بودند. آنان قصيده‏هاى بلند و طولانى را به‏ راحتى حفظ مى‏ نمودند و در حافظه خود ديوان‏هاى شعر را جاى مى‏ دادند. عرب جاهلى گاه آن‏چه را فقط يك بار مى‏ شنيد براى هميشه در خاطره خويش بايگانى مى‏ نمود. اين ويژگى، آنان را زبانزد خاص و عام كرده بود.
قرآن با بيان سحرانگيز خود هم در قالب و هم در محتوا، زيباترين سخن و پيام را كه در عمق جان نفوذ مى‏ كرد به چنين گروهى عرضه نمود. آيات و سوره‏ هاى اوليه كه در مكه نازل مى‏ شدند، مسجّع و تقريباً موزون بودند. آهنگ آيات و سوره‏ ها چنان دلكش و جذّاب بود كه آنان را از خود بى‏ خود مى ‏كرد.
پيامبر اكرم(ص) نيز ياران خود را به حفظ آيات و سوره‏ها تشويق مى‏ نمود. در آغاز رسالت در شهر مكه، نه شمار نويسندگان زياد بود و نه ابزار نوشتن فراهم؛ اين چنين بود كه مسلمانان عرب، قدرت حافظه خويش را در مقدس‏ترين راه به كار گرفته و سينه ‏ها و قلب‏ه اى خود را جايگاه آيات نورانى قرآن كردند.

مرحله كتابت قرآن

ضرورت نگارش قرآن كريم در زمان حيات رسول اكرم(ص) كاملاً روشن بود؛ زيرا اعتماد بر حفظ قرآن در حافظه‏ ها نمى‏ توانست اطمينان خاطر در مورد صيانت قرآن را فراهم سازد. از اين رو گرچه در عصر نزول، آنان كه سواد خواندن و نوشتن داشتند بسيار اندك بودند ،به گونه‏اى كه بعضى شمار باسوادان مكه را كه با خطّ آن روز آشنايى داشته‏اند هفده تن ذكر كرده‏اند ، اما پيامبر اسلام به جهت اهتمام خاصّ به قرآن براى نوشتن وحى، آنان را كه نوشتن مى‏ دانستند برگزيد تا با دقت به‏ثبت و ضبط آيات اقدام نمايند و هرگاه آياتى از قرآن نازل مى گشت، نويسندگان وحى را فرا خوانده آنان را به نوشتن وحى فرمان مى ‏داد. اين گروه كُتّاب وحى ناميده مى ‏شدند.